Istorijat Staroslovenističkog odseka

Radni okvir Odseka čine poslovi započeti na Staroslovenističkom odseku Instituta za srpski jezik. Naime, nakon inicijative Međunarodnog komiteta slavista (1958), u Jugoslaviji je pokrenut savezni projekat pod nazivom „Rečnik opšteslavenskog (crkvenoslavenskog) književnog jezika“ (1961), čija bi izrada bila poverena staroslovenističkim institutima ili odgovarajućim odsecima republičkih instituta za jezik. Takav je institut već bio osnovan u Zagrebu (1952), Odeljenje za istoriju makedonskog jezika postoji otkad i Institut za makedonski jezik u Skoplju (1953), dok sličnog instituta, ili odeljenja na Institutu za srpski (tada „srpskohrvatski“) jezik, u Srbiji nije bilo. Srpsku nauku je na tom formalno pokrenutom saveznom projektu predstavljao Petar Đorđić, ali je zbog kadrovskih i organizacionih problema, povezanih s tada negativnim odnosom društva prema srpskom crkvenoslovenskom nasleđu – proučavanje srpske redakcijske leksike kasnilo. Za prvog rukovodioca projekta na Institutu je imenovan Dimitrije Bogdanović, a sam rad je otpočeo tek 1969. godine, kad je zaposlen Dimitrije E. Stefanović, staroslovenista rodom iz Sentandreje.

Na Odseku je radilo nekoliko generacija istraživača, a najvećeg traga su, pored D. E. Stefanovića, ostavili Nikola Rodić († 2003) i Gordana Jovanović. Pored Dimitrija Bogdanovića († 1986), na rad Odseka su svojim idejama presudno uticali i akademici Mitar Pešikan († 1996) i Irena Grickat († 2009), a potom i Đorđe Trifunović, osnivač Staroslovenističkog seminara na Filološkom fakultetu u Beogradu i rukovodilac Projekta zasnovanog na novim principima (2003–2004).

Leksikografski rad

Po uputstvima Dimitrija Bogdanovića rad je započet potpunom ekscerpcijom Miroslavljevog jevanđelja, s osloncem na Marijino četvorojevanđelje i druga staroslovenska jevanđelja. Potom je izvršena dopunska ekscerpcija Vukanovog jevanđelja i drugih važnih srpskih jevanđelja, ukupno 25 (XII–XVI vek). Ovim je stvoren korpus od preko sto hiljada listića.

Krajem 1976. godine paralelno je ekscerpiran Matičin apostol u potpunosti, a zatim dopunski i ostali izvori, ukupno 10 apostola (XIII–XIV vek). Apostolski leksički korpus brojao je pedeset hiljada listića.

Naporedo sa srpskoslovenskim listićima ispisivani su i grčko-srpskoslovenski listići za grčki indeks.

Prilikom renoviranja Akademije i iseljavanja dela Instituta u susednu zgradu (u ulici Đure Jakšića), izgubljen je apostolski deo novozavetnog korpusa, što je primoralo saradnike Odseka da se fokusiraju na preostali, jevanđeljski deo.

Mitar Pešikan je osmislio koncept izrade Srpskoslovenskog jevanđeljskog rečnika, a ostali saradnici su, pored njega počeli rad na ovome poduhvatu. Posle prekida od nekoliko godina, ujednačeni su različiti, u međuvremenu razvijeni pristupi, proširen je spisak izvora na 35 (sa fragmentima 42) i delimično je rekonstruisana ekscerpcija apostola. Godine 2007. objavljen je Srpskoslovenski rečnik jevanđelja. Ogledna sveska (sastavio V. Savić, urednik G. Jovanović, Biblioteka Južnoslovenskog filologa 23).

Kako pomenuti međunarodni projekat izrade Rečnika crkvenoslovenskog jezika  nije zaživeo, u narednom se periodu prešlo na izradu pojedinačnih redakcijskih rečnika, koji se od 2007. godine objedinjuju u Uporednom indeksu rečnika izrađenih u okviru Komisije za crkvenoslovenske rečnike.

Predstavnicima Komisije šalje se materijal za jevanđeljski i opšti redakcijski rečnik. Indeksi su završeni zaključno sa slovom O (u srpskoj srednjovekovnoj ortografiji Ѡ-). Oba indeksa se podvode pod rekonstruisane crkvenoslovenske odrednice u Uporednom indeksu, gde se daju ispod staroslovenskih potvrda, pored hrvatske, makedonske i ruske crkvenoslovenske građe.

Izdat je prvi tom Uporednog indeksa, koji predstavlja četvrtinu ukupnog korpusa: Sporedben indeks kon rečnicite obrabotuvani vo ramkite na Komisijata za crkovnoslovenski rečnici pri MKS, I (A–Z), red. Zdenka Ribarova, Skopje: MANU, 2015, 818 str.

Plan je da indeksi koji se izrađuju za potrebe Komisije za crkvenoslovenske rečnike posluže za izradu dva srpska rečnika – Srpskoslovenski rečnik jevanđelja i Rečnik crkvenoslovenskog jezika srpske redakcije.

Obrada starog srpskog pisanog nasleđa i aktivno učešće u životu naučne zajednice

Na Odseku se od početka, uz leksikografski rad, odvija višestruko istraživanje odabranih srednjovekovnih spomenika. Ova istraživanja prethode izdavanju i leksikografskoj obradi pojedinih spomenika. Istraživanjima je obuhvaćeno celokupno srpsko pisano nasleđe u srednjem veku.

Povodom 60 godina postojanja Instituta, Staroslovenistički odsek je, uz podršku Akademije, organizovao međunarodni naučni skup: „Standardizacija staroslovenskog ćiriličkog pisma i njegova registracija u Unikodu“, Beograd 2007. Dve godine kasnije u Akademiji je izdat istoimeni zbornik radova s ovoga skupa (urednici G. Jovanović, J. Grković-Mejdžor, Z. Kostić, V. Savić, Naučni skupovi SANU, knjiga CXXV, Odeljenje jezika i književnosti, knjiga 20, 2009).

Izdata je rukopisna paleografija S. M. Kuljbakina, decenijama pohranjena u Arhivu SANU: S. M. Kulьbakinъ, Slavяnskaя paleografія, Bѣlgradъ 2008 (priredili G. Jovanović, R. Kovačević, V. Savić).

Povodom 1150 godina od Velikomoravske misije priređen je zbornik radova u čast Solunske braće: Sveti Ćirilo i Metodije i slovensko pisano nasleđe (863–2013), Beograd, 2014. Time je pokrenuta posebna serija u Institutu pod nazivom „Staroslovensko i srpsko nasleđe“ (urednici J. Radić, V. Savić).

U zborniku je monografski obrađena bibliografija srpske nauke o delu svetih Ćirila i Metodija: Prilog bibliografiji domaće ćirilometodijevistike, Sveti Ćirilo i Metodije i slovensko pisano nasleđe: 863–2013, 447–542 (A. Golubović, V. Savić).

Staroslovenistički odsek je uzeo značajnog učešća u organizovanju međunarodnog naučnog skupa u čast 900-godišnjice rođenja Stefana Nemanje: „Vladar, monah i svetitelj: Stefan Nemanja – prepodobni Simeon mirotočivi i srpska istorija i kultura (1113–1216)“, Beograd – Studenica – Podgorica – Nikšić, 2014.

Saradnici Odseka su pružili važan doprinos u pripremanju četvrte knjige Zakonik cara Stefana Dušana (urednici K. Čavoški, Đ. Bubalo, Odeljenje društvenih nauka SANU, Izvori srpskog prava IV, Beograd 2015). Pored rada na pripremi izdanja pojedinih prepisa Zakonika, u sklopu tog posla je urađen i Rečnik i registar mlađe redakcije Dušanova zakonika (V. Savić, Đ. Bubalo), 597–652.

Izdavanje spomenika

Na Odseku su priređena izdanja nekih od najvažnijih srpskih srednjovekovnih spomenika, jevanđelja i apostoli:

• Matičin apostol (XIII vek), priredili R. Kovačević, D. E. Stefanović, Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti, 1979.
• N. Rodić, G. Jovanović, Miroslavljevo jevanđelje (kritičko izdanje), Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti – Institut za srpskohrvatski jezik, 1986.
• Šišatovački apostol (1324. godine), priredio D. E. Stefanović, Beč: Austrijska akademija nauka i umetnosti – Srpska akademija nauka i umetnosti – Institut za srpskohrvatski jezik, 1989.