Istorijat etimološkog odseka
Traženje etimologije složen je i zahtevan posao, čija je neophodna predradnja prikupljanje dijalekatskih i istorijskih potvrda reči kao i svih njihovih tumačenja, dosad datih u sekundarnoj literaturi. Pored poznavanja starih i savremenih jezika, on iziskuje široka znanja iz oblasti komparativno‑istorijske lingvistike, dijahrone filologije i dijalektologije, pa i niza vanjezičkih disciplina. Da bi se izašlo u susret tim potrebama, istraživački tim je raznovrsno i široko profilisan, te osim slavista okuplja indoevropeiste, klasične filologe, orijentaliste, romaniste. Njihov kolektivni rad na dvama rečnicima propraćen je bogatom individualnom produkcijom, koja obuhvata veliki broj naučnih radova objavljenih u vidu monografija, članaka u časopisima i priloga u zbornicima.
Etimološki odsek Instituta za srpski jezik SANU jedina je institucija u Srbiji koja se sistematski i kompetentno bavi etimologijom, a Etimološki rečnik srpskog jezika jedini institucionalizovani projekat takve vrste u našoj zemlji.
Projekat etimološkog rečnika zasnovan je 1983. godine pri Republičkoj zajednici nauke Srbije po principu tadašnjih makroprojekata, koji su za inicijatore i naučne rukovodioce imali članove Srpske akademije nauka i umetnosti, a neposredno su ih ostvarivale odgovarajuće naučnoistraživačke institucije. Iste godine, u okviru Instituta za srpski (tada srpskohrvatski) jezik SANU i pod pokroviteljstvom SANU, a na inicijativu akademika Pavla Ivića, osnovan je Etimološki odsek sa ciljem da se stvori kadrovska i materijalna osnova za izradu etimološkog rečnika. Prvobitni naziv projekta bio je „Etimološki rečnik srpskohrvatskog jezika“, koji je odlukom Odeljenja jezika i književnosti SANU od 9. juna 1998. godine promenjen u „Etimološki rečnik srpskog jezika“.
Odeljenje jezika i književnosti SANU nadzire rad na ovom projektu preko svog Odbora za etimološki rečnik srpskog jezika, koji je do svoje smrti 1999. godine vodio akademik Pavle Ivić, zatim akademik Irena Grickat-Radulović, da bi od 2003. godine tu funkciju preuzeo akademik Aleksandar Loma.
U Etimološkom odseku od njegovog osnivanja do danas radilo je, duže ili kraće, ukupno 14 saradnika: Jasna Vlajić-Popović (prvi saradnik na Odseku, zaposlena 1983, penzionisana 2021, i dalje angažovana po ugovoru), Bojan Popov (zaposlen u periodu 1984–1988), Biljana Sikimić (zaposlena u periodu 1987–2001), Biljana Vukmanović-Mojsilović (zaposlena u periodu 1988–1995), Marta Bjeletić (zaposlena od 1990 i nadalje), Snežana Petrović (zaposlena od 1991 i nadalje), Maja Kalezić (zaposlena u periodu 1999–2022), Tanja Petrović (zaposlena u periodu 1999–2000), Marija Vučković (zaposlena od 2000 i nadalje), Jelena Janković (zaposlena od 2005 i nadalje), Ana Španović (zaposlena od 2011 i nadalje), Željko Stepanović (zaposlen od 2011 i nadalje), Sonja Manojlović (zaposlena od 2015 i nadalje) i Marija Radenković (zaposlena od 2018 i nadalje).
Kao spoljni saradnici angažovani su bili: Aleksandar Loma (od 1994 i nadalje), Vanja Stanišić (u periodu 2006–2011) i Orsat Ligorio (od 2011 i nadalje).
Saradnici Etimološkog odseka bave se prvenstveno etimološkim istraživanjima srpskog i ostalih slovenskih jezika, a s obzirom na multidisciplinarni karakter etimologije – i istorijom jezika, srpskom i slovenskom dijalektologijom, balkanskom lingvistikom, klasičnom filologijom, orijentalistikom, indoevropeistikom, onomastikom, etnolingvistikom, sociolingvistikom, komparativnom mitologijom itd.
Shodno tome, Etimološki odsek svojom delatnošću na polju dijahronije i komparativistike (slovenske i balkanske) čini bitan element strukture Instituta za srpski jezik SANU, kojim se upotpunjava stručno-naučni profil Instituta u skladu s principima po kojima su profilisani odgovarajući nacionalni instituti u drugim slovenskim zemljama.
Etimološki odsek ima žive i trajne međunarodne kontakte s autorskim kolektivima Praslovenskog rečnika u Krakovu, Slovenačkog etimološkog rečnika u Ljubljani, Etimološkog rečnika slovenskih jezika u Moskvi, Staroslovenskog etimološkog rečnika u Brnu, Bugarskog etimološkog rečnika u Sofiji. Članovi Odseka aktivno učestvuju i u nadnacionalnim projektima kakav je, na primer, Opšteslovenski lingvistički atlas (OLA).
Objavljivanjem dvaju rečnika (tezaurusnog Etimološkog rečnika srpskog jezika i sažetog Priručnog etimološkog rečnika srpskog jezika) i srpski jezik staće u red evropskih jezika koji imaju svoje etimološke rečnike kao neizostavan element celovitog opisa jezika (pored opisnih i istorijskih rečnika, pravopisa, gramatike). Značaj ovakvih poduhvata prevazilazi okvire nauke o jeziku jer se oni, u meri u kojoj jezik odražava etničku i kulturnu istoriju svojih nosilaca, ugrađuju u same temelje nacionalne kulture. Kroz dobar i iscrpan etimološki rečnik može se sagledati ne samo ono što je toj kulturi svojstveno i što je čini samobitnom, već i mnogostrukost i složenost njenih veza sa drugim kulturama. Takav rečnik produbljuje i širi perspektivu objektivnog sagledavanja nacionalne prošlosti, a istovremeno bitno sužava prostor za razne mistifikacije, koje se često temelje na proizvoljnom i tendencioznom tumačenju jezičkih fakata.