Institut za srpski jezik Srpske akademije nauka i umetnosti osnovan je 15. jula 1947. godine. Tada su, naime, osnovani Akademijini instituti, među kojima i naš, sa zadatkom da izgrađuju naučne kadrove i realizuju velike naučne projekte. Institut je 1958. godine, u skladu sa zaključcima Novosadskog dogovora iz 1954. godine, preimenovan u Institut za srpskohrvatski jezik SANU. Reorganizacijom naučnog rada u Republici Srbiji Institut je 1961. godine postao samostalna institucija. Promenom statusa nije se prekinula tesna naučna saradnja između Akademije i Instituta u oblasti nauke o srpskom jeziku. Nakon tri decenije Institut je ponovo ušao u sastav Akademije, 1992. godine, i promenio naziv u skladu sa imenovanjem jezika u Srbiji – postao je Institut za srpski jezik SANU.
Za prvog direktora Instituta izabran je akademik Aleksandar Belić i on je na tome mestu ostao sve do svoje smrti 1960. godine. Posle Belićeve smrti na čelo Instituta došao je akademik Mihailo Stevanović. Kada se on povukao u penziju 1974. godine, dužnost direktora je do 1979. godine vršio dr Egon Fekete, a tada je za direktora izabran dr Drago Ćupić. Po njegovom odlasku u penziju 1996. godine, za direktora je izabran dr Slobodan Remetić, koji je na toj funkciji ostao do početka 2004. godine. Od tada do maja 2006. godine direktor Instituta bila je dr Sofija Miloradović, a potom je na direktorsku dužnost stupio dr Sreto Tanasić. U martu 2017. godine direktor Instituta postala je dr Jasna Vlajić-Popović, a u martu 2021. godine tu dužnost je od nje preuzela dr Sofija Miloradović.
Institut za srpski jezik SANU je pre sedamdeset pet godina prihvatio najveće obaveze u oblasti najznačajnije nacionalne discipline – nauke o srpskom jeziku – sa vrlo malo naučnog kadra. Pored direktora Instituta, akademika Aleksandra Belića, neospornog autoriteta ne samo u srpskoj nauci već i u slovenskim, pa i svetskim razmerama, u Institutu prvih godina po njegovom formiranju gotovo da i nije bilo izgrađenih naučnika. Zato je profesor Belić u Naučni savet i u radni tim doveo nekoliko uglednih profesora univerziteta. Otuda je logično bilo da se podizanju naučnog kadra posveti posebna briga i Institut je počeo dodeljivati stipendije talentovanim studentima Beogradskog univerziteta. Oni su stipendiju odrađivali još kao studenti – obavljali su poslove u Institutu i išli na teren radi prikupljanja dijalekatske građe. Tako su u Institut kao asistenti pripravnici došli Irena Grickat, Milka Jovanović (Ivić), Pavle Ivić, sve budući vrsni naučnici i akademici. U Institutu su već 1953. godine doktorirali Irena Grickat, Ivan Popović, Milka Ivić i Pavle Ivić. Nešto kasnije stigao je i Mitar Pešikan, takođe potonji akademik. Time je u Institutu stvoreno jako naučno jezgro, koje će moći prihvatiti nove mlade saradnike i uvoditi ih u poslove na projektima, te pomagati i usmeravati njihov naučni razvoj.
Institut je preuzeo od Akademije poslove Leksikografskog odseka na izradi velikog rečnika srpskog jezika kao jedan od svojih najvažnijih zadataka. Prvi tom Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika (A–Bogoljub) izašao je 1959. godine pod uredništvom Aleksandra Belića. Sa izlaskom prve knjige Rečnika SANU 1959. godine otpočelo je novo doba srpske leksikografije. O tome da je Institut postao leksikografski centar svedoči i činjenica da je Odbor za izradu Rečnika Matice srpske radio u Institutu, kao i da su saradnici na Matičinom i šestotomniku i jednotomniku bili vrsni leksikografi beogradske leksikografske škole. Za svih sedamdeset pet godina rada, oko projekta izrade ovoga tezaurusa okupljao se najveći broj zaposlenih saradnika Instituta, pa je tako i danas. Saradnici se bave različitim disciplinama nauke o jeziku, prvenstveno savremenim srpskim jezikom, a najviše njih posvećeno je leksikološko-semantičkim proučavanjima. Već se dugi niz godina veliki napori ulažu u digitalizaciju rečničke građe, kako bi se unapredio rad na Rečniku, ali i u digitalizaciju Rečnika.
Ipak, od početka svoga postojanja Institut je u svome programu imao i druge zadatke iz oblasti nauke o srpskom jeziku, o čemu se govori u izveštajima o radu iz prvih nekoliko godina. Posebna pažnja je posvećivana dijalektologiji, pa je tako, uz Leksikografski odsek, postojala i Dijalektološka sekcija, tj. odsek, sa zadatkom da se u njemu izrađuje karta, odnosno atlas, a 1948. godine formiran je Onomastički odbor koji je rukovodio prikupljanjem onomastičke građe. S projektnim načinom finansiranja nauke početkom ovoga veka, a po odluci Akademijinog Odeljenja jezika i književnosti iz 2002. godine, dijalektologija se formalno vraća u Institut kroz realizaciju projekta Dijalektološka istraživanja srpskog jezičkog prostora.
Premda je još na IV Međunarodnom kongresu slavista, održanom u Moskvi 1958. godine, pokrenuta inicijativa za izradu opšteg crkvenoslovenskog rečnika svih nacionalnih redakcija, u Institutu je tek 1969. godine na predlog Međunarodnog komiteta slavista osnovan Odsek staroslovenskog jezika, u kome se izučava staro srpsko pisano nasleđe, do 2020. godine u okviru projekta pod nazivom Obrada starih srpskih spomenika i izrada Rečnika crkvenoslovenskog jezika srpske redakcije i Srpskog jevanđeljskog rečnika.
Na inicijativu Odeljenja jezika i književnosti SANU, godine 1983. godine osnovan je Odbor za etimološka proučavanja, a u je Institutu pokrenuta izrada etimološkog rečnika srpskog jezika u okviru dugoročno zasnovanog projekta Etimološka istraživanja srpskog jezika i izrada Etimološkog rečnika srpskog jezika, pri čemu je etimološki tim u međuvremenu otpočeo i izradu Priručnog etimološkog rečnika srpskog jezika.
Od samog osnivanja, u Institutu se posebna pažnja posvećivala izučavanju savremenog srpskog standardnog jezika i negovanju jezičke kulture. Jedno vreme (do 1996) u Institutu se realizovao projekat Izučavanje savremenog srpskog jezika i izdavanje časopisa Naš jezik. Na predlog Odbora za standardizaciju srpskog jezika, godine 2006, u saradnji sa Odeljenjem jezika i književnosti SANU, u Institutu je zasnovan dugoročni projekat Opis i standardizacija savremenog srpskog jezika.
Potprojekat Primena lingvističkih istraživanja u izradi digitalnog pojmovnika, koji se od 2011. do 2019. godine odvijao u Institutu kao deo projekta Interdisciplinarno istraživanje jezičkog i kulturnog nasleđa Srbije. Izrada multimedijalnog internet portala Pojmovnik srpske kulture, prerastao je 2020. godine u Odsek za digitalizaciju, čiji se saradnici bave poslovima na polju digitalizacije jezičkih resursa srpskog jezika vezanih za institutski naučni rad.
Institutu za srpski jezik SANU je od samog osnivanja bila namenjena još jedna obaveza u razvoju nauke o srpskom jeziku. To su lingvistički časopisi. Srpski dijalektološki zbornik pokrenuo je Aleksandar Belić 1905. godine. Nakon Drugog svetskog rata, njegov izdavač (od XIV do XXVI knjige i jedini), skupa sa Srpskom akademijom nauka i umetnosti, postaje i Institut za srpski jezik SANU. U časopisu su objavljivane monografije i kraći radovi koje su pisali saradnici Instituta, ali i drugi istraživači. Takođe je pre Prvog svetskog rata, 1913. godine, Aleksandar Belić sa Ljubomirom Stojanovićem pokrenuo časopis Južnoslovenski filolog. Nakon Drugog svetskog rata i ovaj časopis izdaju Srpska akademija nauka i umetnosti i njen Institut za srpski jezik. Kada je Institut postao samostalna institucija, on je sam bio izdavač Južnoslovenskog filologa (od XXV do LII knjige), da bi devedesetih godina prošlog veka njegovi izdavači ponovo bili SANU i Institut. Poslednjih tridesetak godina, ovaj u svetu ugledni časopis postao je redovna godišnja publikacija. Sa razvojem nauke o srpskom jeziku stvaraju se uslovi i potrebe da se pokrene časopis za izučavanje savremenog srpskog jezika. Akademik Aleksandar Belić je stoga 1932. godine pokrenuo Naš jezik, časopis za izučavanje savremenog srpskog jezika i negovanje jezičke kulture. Nakon Drugog svetskog rata izdavač ovoga glasila je Institut za srpski jezik SANU.
Ubrzo po osnivanju Institut je pokrenuo i seriju svojih posebnih izdanja. U njoj su objavljene doktorske disertacije O perfektu bez pomoćnog glagola u srpskohrvatskom jeziku i srodnim sintaksičkim pojavama Irene Grickat (1954) i Značenja srpskohrvatskog instrumentala i njihov razvoj Milke Ivić (1954), te Botanički rečnik narodnih i naučnih imena biljaka sa imenima na ruskom, engleskom, nemačkom i francuskom jeziku Dragutina Simonovića, 1959. godine. Ove publikacije su bile zajednička izdanja Instituta i SANU. Nakon odvajanja Instituta u njemu je pokrenuta nova serija Biblioteka Južnoslovenskog filologa, u kojoj je izašlo preko dvadeset knjiga.
U novije vreme, u Institutu su se javile potrebe za pokretanjem novih edicija. Tako od 2000. godine izlazi časopis Lingvističke aktuelnosti, u elektronskoj formi, i u kome se donose informacije o najnovijim knjigama, te podaci o naučnim skupovima kod nas i u svetu. Godine 2004. pokrenuta je edicija Monografije, u kojoj se objavljuju rezultati istraživanja saradnika Instituta, većinom doktorske disertacije, i dosad su objavljene trideset četiri knjige. Publikacije u ediciji Staroslovensko i srpsko pisano nasleđe, pokrenutoj 2014. godine, rezultat su rada saradnika na Staroslovenističkom odseku, Pored ovih publikacija, Institut povremeno objavljuje tematske zbornike, kao i knjige u saizdavaštvu sa drugim institucijama – najčešće sa SANU i Maticom srpskom.
U novije vreme, u Institutu su se javile potrebe za pokretanjem novih edicija. Tako od 2000. godine izlazi časopis Lingvističke aktuelnosti, u elektronskoj formi, i u kome se donose informacije o najnovijim knjigama, te podaci o naučnim skupovima kod nas i u svetu. Godine 2004. pokrenuta je edicija Monografije, u kojoj se objavljuju rezultati istraživanja saradnika Instituta, većinom doktorske disertacije, i dosad su objavljene trideset četiri knjige.
Publikacije u ediciji Staroslovensko i srpsko pisano nasleđe, pokrenutoj 2014. godine, rezultat su rada saradnika na Staroslovenističkom odseku, Pored ovih publikacija, Institut povremeno objavljuje tematske zbornike, kao i knjige u saizdavaštvu sa drugim institucijama – najčešće sa SANU i Maticom srpskom.
Počev od 1997. godine, Institut za srpski jezik SANU postao je i sedište novoosnovanog Odbora za standardizaciju srpskog jezika – sveakademijskog (SANU, CANU, ANURS) i sveuniverzitetskog stručnog tela, čiji su osnivači još, uz Institut za srpski jezik SANU, osam filoloških (filozofskih) fakulteta na kojima se studira srpski jezik, Matica srpska i Srpska književna zadruga. Njegov zadatak je da planira, usklađuje i predlaže jezičku politiku na celokupnom srpskom jezičkom prostoru. U Odboru i njegovim komisijama angažovano je stotinak stručnjaka za različite oblasti srpskog standardnog jezika, a među njima je i veliki broj saradnika Instituta.
U Institutu za srpski jezik stasali su u prvim decenijama njegovog postojanja vrsni leksikografi, najpoznatiji srpski dijalektolozi i sintaksičari, koji i danas predstavljaju meru uspeha u ovim naučnim disciplinama. Neki između tih prvih naučnih kadrova završili su svoj radni vek u Institutu, ali to nije bio slučaj sa svim saradnicima. U drugim naučnim centrima kadrovski razvoj nije mogao zadovoljiti potrebe, a osnivale su se i nove visokoškolske ustanove, pa su stručnjaci iz Instituta pozivani da popunjavaju praznine u mnogim takvim institucijama, kao što su bili tek osnovani Filozofski fakultet u Novom Sadu, istraživački centar u Narodnoj biblioteci Srbije, pa i Filološki fakultet u Beogradu i dr. Neke od ovih institucija postale su prepoznatljive u svetu lingvistike upravo zahvaljujući stručnjacima koji su stasavali u Institutu za srpski jezik SANU. I kasnije su iz Instituta pojedini ugledni naučnici odlazili u druge naučne institucije. Devedesete godine prošlog veka karakteriše odlazak jednog broja naučnih kadrova u penziju, a neki su opet otišli u druge, pre svega visokoškolske institucije, te se pred stručnim i upravnim organima Instituta pojavio problem kadrovskog popunjavanja. I ovaj put su to najčešće bili mladi, pa je tako u poslednjih dvadesetak godina, zahvaljujući razumevanju resornog ministarstva za kapitalne i dugoročne naučne poduhvate, u Institut došao veliki broj saradnika, uglavnom mlađih i pripravnika. Institut je danas znatno podmlađen – oko dve trećine njegove čine mlađi i sasvim mladi saradnici sa lepim obrazovanjem stečenim u okviru osnovnih i postdiplomskih studija na različitim srbističkim katedrama.
Institut za srpski jezik SANU je, dakle, nosilac dugoročnih fundamentalnih istraživanja iz oblasti srpske leksikografije i lingvogeografije, od prvorazrednog značaja za domaću i svetsku nauku i za nacionalnu kulturu. Tako se misija Instituta danas ostvaruje u okviru šest odseka, nakon ukidanja projektnog finansiranja 31. decembra 2019. godine, i rad na tim odsecima u službi je očuvanja, negovanja i razvijanja srpskog jezika kao najvećeg opštenacionalnog dobra: Odsek za lingvistička istraživanja savremenog srpskog jezika i izradu Rečnika Srpske akademije nauka i umetnosti, Staroslovenistički odsek, Etimološki odsek, Dijalektološki odsek, Odsek za standardni jezik i Odsek za digitalizaciju. U sadašnjem trenutku Institut ima 72 zaposlena saradnika, od čega 50 doktora nauka (6 naučnih savetnika, 15 viših naučnih saradnika, 29 naučnih saradnika), 16 istraživača saradnika, 3 istraživača-pripravnika, kao i troje stipendista, tri administrativna radnika i jednog višeg dipl. bibliotekara. S obzirom na potrebe koje stoje pred našom naukom o srpskom jeziku, u godinama koje su pred nama biće neophodno kadrovsko jačanje Odseka za standardni jezik i Odseka za digitalizaciju, ali prevashodno Staroslovenističkog odseka, budući da se za dijahronijska istraživanja opredeljuje manji broj saradnika.
Saradnici Instituta ostvaruju tokom godine više desetina učešća sa referatima na naučnim skupovima u zemlji i inostranstvu, kao i znatan broj predavanja po pozivu i studijskih boravaka, a sam Institut je više puta bivao organizator domaćih i međunarodnih naučnih konferencija, ili ih je pak ostvarivao u suorganizaciji s drugim naučnim i(li) nastavno-naučnim ustanovama, najčešće sa Srpskom akademijom nauka i umetnosti i Maticom srpskom.
Naučna saradnja Instituta ogleda se pre svega u vezanosti za SANU budući da je jedan od njenih instituta, te u realizaciji institutskih dugoročnih poslova vezanih za pojedine Akademijine odbore i posebno za njen Audiovizuelni arhiv i centar za digitalizaciju, a Institut sarađuje i s filološkim i filozofskim fakultetima na čitavom srpskom jezičkom prostoru, odnosno s njihovim odsecima za srpski jezik, čiji pojedini saradnici aktivno učestvuju u radu na kapitalnim institutskim poslovima, kao i u redakcijama institutskih časopisa i zbornika. Nadalje, Institut kontinuirano sarađuje s Maticom srpskom, Akademijom nauka i umjetnosti Republike Srpske, Evropskim savezom nacionalnih institucija za jezik (EFNIL) i konzorcijumom DARIAH-ERIC, potom s Društvom za srpski jezik i književnost Srbije, Savezom slavističkih društava Srbije i Društvom za srpski jezik i književnost „Staro Kosovo“, s Vukovom zadužbinom i Zadužbinom Ilije M. Kolarca, sa Srpskom književnom zadrugom, zatim s Naučno-obrazovno-kulturnim centrom „Vuk Karadžić“ u Tršiću, s Centrom za naučna istraživanja kulture Srba u Rumuniji (Temišvar) i Srpskim institutom u Budimpešti, sa Institutom za makedonski jezik „Krste Misirkov“ iz Skoplja i Istraživačkim centrom za arealnu lingvistiku „Božidar Vidoeski“ MANU, a odnedavno i sa Istraživačkim centrom za slovensko-evroazijske studije Univerziteta Hokaido u Saporu (Japan).
Zavidan je broj ostvarenih učešća saradnika Instituta na međunarodnim projektima – multilateralnim i bilateralnim, među kojima su najbrojniji međuakademijski, kao i na domaćim projektima Ministarstva za prosvetu, nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije, Fonda za nauku Republike Srbije, te Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije. Takođe, pojedini saradnici Instituta za srpski jezik SANU članovi su međunarodnih naučnih institucija i tela, pretežno većeg broja komisija pri Međunarodnom komitetu slavista, kao i domaćih naučnih i stručnih odbora i komisija – ponajviše Akademijinih odbora (pa i kao učesnici na strateškom projektu SANU Istorija i kulturno nasleđe srpskog naroda na Kosovu i Metohiji i na projektima Ogranka SANU u Nišu), zatim Odeljenja za književnost i jezik Matice srpske (i kao saradnici na nekima od njenih projekata), Odbora za standardizaciju srpskog jezika, te drugih brojnih naučnih i stručnih tela i komisija.
